ابن‌زیات ابوحجاج یوسف بن یحیی تادلیاِبْنِ زَیّات، ابوحجّاج (یا ابویعقوب) یوسف بن یحیی بن عیسی ابن‌عبدالرحمان تادلی (د ۶۲۷ یا ۶۲۸ق/۱۲۳۰ یا ۱۳۳۱م)، ادیب، لغوی، فقیه و قاضی مالکی مراکشی است. ۱ - زندگیابن زیات اهل تادلا یا تادله، شهری در جبال بربر، نزدیک تلمسان و فاس [۱]
یاقوت، بلدان، ج۱، ص۸۱۰.
بود. فیروزآبادی [۲]
فیروزآبادی، محمد، البُلغة، به کوشش محمد مصری، ج۱، ص ۲۹۴، دمشق، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م.
و سیوطی [۳]
سیوطی، بغیة الوعاة، ج۱، ص۴۲۵، قاهره، ۱۳۲۶ق.
او را در نحو و لغت و ادب امام خوانده‌اند. وی به حضور ابوالعباس احمد سبتی (۵۲۴ -۶۰۱ق/۱۱۳۰- ۱۲۰۴م) پیر و ولی مراکشی رسید و ابن حوط الله و سلالقی را نیز ملاقات کرد. ابن زیات، هنگامی که در شهر رگراگه (رجراجه یا چنانکه بابا تنبکتی آورده: دقداق) قاضی بود، درگذشت. [۴]
باباتنبکتی، احمد، «ذیل الابتهاج» در حاشیه الدیباج المذهب ابن فرحون، ج۱، ص۳۵۲، قاهره، ۱۳۵۱ق.
فیروزآبادی و سیوطی درگذشت او را پس از ۵۴۰ق/۱۱۴۵م نوشته‌اند، [۵]
فیروزآبادی، محمد، البُلغة، به کوشش محمد مصری، ج۱، ص ۲۹۴، دمشق، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م.
[۶]
سیوطی، بغیة الوعاة، ج۱، ص۴۲۵، قاهره، ۱۳۲۶ق.
اما او خود از رجالی یاد کرده است که در ۶۱۶ق/۱۲۱۹م درگذشته‌اند. [۷]
ابن زیات، یوسف، التشوف الی رجال التصوف، به کوشش آدولف فور، ج۱، ص۴۶۹، رباط، ۱۹۵۸م.
حاجی خلیفه [۸]
حاجی خلیفه، کشف، ج۲، ص۱۷۹۰.
و بغدادی [۹]
بغدادی، هدیه، ج۱، ص۵۵۲.
نیز سال وفات او را پس از ۵۴۰ ق نوشته‌اند ولی بغدادی در جای دیگر سال ۶۳۰ق/۱۲۳۳م را یاد کرده است. [۱۰]
بغدادی، ایضاح، ج۱، ص۲۹۲.
گفته‌اند که جنازه او را به مراکش بردند و در قبه سیدی محمد فرّان و سیدی محمد بربوشی در بیرون شهر و نزدیک دروازه خمیس به خاک سپردند.۲ - درتصوفاز کتاب التشوّف الی رجال التصوّف او برمی‌آید که او خود در زمره صوفیان بوده و گاه مطالبی را از زبان مریدان نقل کرده است. [۱۱]
ابن زیات، یوسف، التشوف الی رجال التصوف، به کوشش آدولف فور، ج۱، ص ۲۲۲، رباط، ۱۹۵۸م.
۳ - آثار۳.۱ - در ادبابن زیات در ادب ، تألیفی به نام نهایة المقامات فی درایة المقامات در شرح مقامات حریری داشته است که آن را بهترین شرح‌ها [۱۲]
فیروزآبادی، محمد، البُلغة، به کوشش محمد مصری، ج۱، ص ۲۹۴، دمشق، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م.
[۱۳]
سیوطی، بغیة الوعاة، ج۱، ص۴۲۵، قاهره، ۱۳۲۶ق.
و «شرحی نبیل» [۱۴]
باباتنبکتی، احمد، «ذیل الابتهاج» در حاشیه الدیباج المذهب ابن فرحون، ج۱، ص۳۵۲، قاهره، ۱۳۵۱ق.
گفته‌اند، اما اکنون از آن اطلاع نداریم.۳.۲ - در تصوفاثر موجود ابن زیات همان التشوف الی رجال التصوف است. در این کتاب که تألیف آن را در شعبان ۶۱۷ آغاز کرده [۱۵]
ابن زیات، یوسف، التشوف الی رجال التصوف، به کوشش آدولف فور، ج۱، ص ۱۳، رباط، ۱۹۵۸م.
و در روز جمعه ۱۲ ذیقعده همان سال به پایان رسانیده، [۱۶]
ابن زیات، یوسف، التشوف الی رجال التصوف، به کوشش آدولف فور، ج۱، ص ۴۷۸، رباط، ۱۹۵۸م.
احوال صالحینی را آورده است که مقیم مراکش بوده، یا به گونه‌ای با آن پیوند داشته‌اند. [۱۷]
ابن زیات، یوسف، التشوف الی رجال التصوف، به کوشش آدولف فور، ج۱، ص ۳، رباط، ۱۹۵۸م.
ابن زیات در مقدمه کتاب می‌نویسد که از اخبار و آثار اولیاءالله در مغرب کسی چیزی نمی‌داند، چنانکه شخص بی‌اطلاع گمان می‌برد که در مغرب ولی و وتدی نیست. وی می‌نویسد که آنچه در این کتاب یاد کرده است، یا شنیده‌های اوست و یا مطالبی است که اسنادی در مورد آنها داشته است و در هر حال بر صحیح‌ترین آنها اعتماد کرده است. [۱۸]
ابن زیات، یوسف، التشوف الی رجال التصوف، به کوشش آدولف فور، ج۱، ص ۴، رباط، ۱۹۵۸م.
التشوف مأخذ مصنفّین پس از ابن زیات قرار گرفته است. از آن جمله: ابن ابی زرع ، [۱۹]
ابن ابی زرع، علی، الانیس المطرب، ج۱، ص ۳۶، رباط، ۱۹۷۲م.
[۲۰]
ابن ابی زرع، علی، الانیس المطرب، ج۱، ص۱۷۰، رباط، ۱۹۷۲م.
ابن مریم ، [۲۱]
ابن مریم، محمد، البستان، به کوشش محمد بن ابی شنب، ج۱، ص ۳۳، الجزایر، ۱۳۲۶ق/۱۹۰۸م.
[۲۲]
ابن مریم، محمد، البستان، به کوشش محمد بن ابی شنب، ج۱، ص۱۰۸، الجزایر، ۱۳۲۶ق/۱۹۰۸م.
[۲۳]
ابن مریم، محمد، البستان، به کوشش محمد بن ابی شنب، ج۱، ص۱۱۱، الجزایر، ۱۳۲۶ق/۱۹۰۸م.
ناصری ، [۲۴]
ناصری، احمد، الاستقصا، به کوشش جعفر و محمد ناصری، ج۲، ص۷۴، دارالبیضاء، ۱۹۵۴م.
[۲۵]
ناصری، احمد، الاستقصا، به کوشش جعفر و محمد ناصری، ج۲، ص۲۶۲-۲۶۳، دارالبیضاء، ۱۹۵۴م.
عبدالحق بادسی مؤلف المقصد ، احمد تادلی مؤلف المغری ، ابن عسکر مؤلف دوحة الناشر، محمد کتانی مؤلف سلوة الانفاس و ابن موقت مؤلف السعادة الابدیة از این کتاب نقل کرده‌اند.التشوف مشتمل بر گزارش احوال‌شماری از افاضل علما و فقها و عباد و زهّاد و پارسایان (وَرِعین) و جز آنان است. مؤلف عقیده دارد که همه این اشخاص را می‌توان صوفی خواند. او صوفی را در اصل منسوب به صوفه، قومی از عرب ، می‌داند و می‌نویسد که متصوف کسی است که خود را در زی صوفیان درآورد. [۲۶]
ابن زیات، یوسف، التشوف الی رجال التصوف، به کوشش آدولف فور، ج۱، ص ۴، رباط، ۱۹۵۸م.
ابن زیات در این کتاب به ایراد اخبار رجال تصوف بسنده کرده و از علوم تصوف چیزی نیاورده است، زیرا احیاء علوم‌الدین ابوحامد محمد غزالی آن علوم را کاملاً بیان کرده است. او با بیان عباراتی درباره غزالی ارادت خویش را به مقام معنوی وی نشان می‌دهد. [۲۷]
ابن زیات، یوسف، التشوف الی رجال التصوف، به کوشش آدولف فور، ج۱، ص ۶ -۷، رباط، ۱۹۵۸م.
ابن زیات پیش از تحریر تراجم اولیا که بخش اصلی تشوف است، مدخلی در ۷ باب: ۱. در صفت اولیا؛ ۲. در حفظ قلوب آنان و ترک منکرات؛ ۳. در دوستی آنان؛ ۴. در دیدار و همنشینی آنان؛ ۵. در حُسن ثنا و قبول آنان بر روی زمین؛ ۶. در اثبات احوال آنان؛ ۷. در اثبات کرامات آنان آورده و فصولی نیز بر این مدخل افزوده است. [۲۸]
ابن زیات، یوسف، التشوف الی رجال التصوف، به کوشش آدولف فور، ج۱، ص ۱۷-۶۰، رباط، ۱۹۵۸م.
او «تراجم اولیا» را تبّرکاً با نام کسانی که محمد نام داشته‌اند، آغاز کرده و با همین نام به پایان رسانده است. [۲۹]
ابن زیات، یوسف، التشوف الی رجال التصوف، به کوشش آدولف فور، ج۱، ص ۶۱، رباط، ۱۹۵۸م.
در این کتاب گزارش احوال و کرامات ۲۷۷ تن از مردان و زنان آمده است و چنانکه در مقدمه یاد شده، مؤلف به ذکر احوال زندگان نپرداخته است. [۳۰]
ابن زیات، یوسف، التشوف الی رجال التصوف، به کوشش آدولف فور، ج۱، ص ۱۳، رباط، ۱۹۵۸م.
مَقّری تلمسانی [۳۱]
مقری تلمسانی، احمد، نفح الطیب، به کوشش یوسف الشیخ محمد بقاعی، ج۱۰، ص۱۲۸-۱۴۰، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
در شرح احوال ابوالعباس احمد ابن جعفر سَبْتی خزرجی که از او نام بردیم، مکرر از ابن زیات نقل قول کرده و یک‌بار به کتاب التشوف او اشاره صریح کرده است، [۳۲]
مقری تلمسانی، احمد، نفح الطیب، به کوشش یوسف الشیخ محمد بقاعی، ج۱۰، ص۱۳۴، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
اما در نسخه چاپی التشوف شرح احوال ابوالعباس سَبْتی نیامده و ابن زیات به مناسبتی یک‌بار از او نام برده است. [۳۳]
مقری تلمسانی، احمد، نفح الطیب، به کوشش یوسف الشیخ محمد بقاعی، ج۱، ص۴۱۷، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
با اینهمه در پایان چند نسخه خطی این کتاب، چنانکه آدولف فور در مقدمه التشوف [۳۴]
فور، آدولف، ج۱، ص «ج،د»، مقدمه بر التشوف (نک: ابن زیات در همین مآخذ).
یاد کرده، شرح احوال ابوالعباس سبتی نیز وارد شده است. ابن زیات در این کتاب به ذکر کرامات صاحبان ترجمه‌ها پرداخته و از راه رفتن آنان بر روی آب، [۳۵]
ابن زیات، یوسف، التشوف الی رجال التصوف، به کوشش آدولف فور، ج۱، ص ۹۸، رباط، ۱۹۵۸م.
[۳۶]
ابن زیات، یوسف، التشوف الی رجال التصوف، به کوشش آدولف فور، ج۱، ص۱۹۲، رباط، ۱۹۵۸م.
[۳۷]
ابن زیات، یوسف، التشوف الی رجال التصوف، به کوشش آدولف فور، ج۱، ص۳۲۵، رباط، ۱۹۵۸م.
[۳۸]
ابن زیات، یوسف، التشوف الی رجال التصوف، به کوشش آدولف فور، ج۱، ص۳۶۵، رباط، ۱۹۵۸م.
پریدن در هوا [۳۹]
ابن زیات، یوسف، التشوف الی رجال التصوف، به کوشش آدولف فور، ج۱، ص ۲۵۲، رباط، ۱۹۵۸م.
و سخن گفتن مردگان در گور [۴۰]
ابن زیات، یوسف، التشوف الی رجال التصوف، به کوشش آدولف فور، ج۱، ص۲۸۷، رباط، ۱۹۵۸م.
سخن گفته است. کتاب التشّوف الی رجال التصوف در ۱۹۵۸م در رباط از طرف معهد العلیا المغربیّه به کوشش آدولف فور چاپ شده است.از دیگر تألیفات ابن زیات مناقب ابوالعباس سبتی است که قاضی عباس ابن ابراهیم آن را در جلد دوم (ص ۶۵-۲۴۰) اِعلام بِمَن حَل‌ّ مَرّاکُش و اَغمات مِن‌َ الاَعلام که در ۱۹۳۶م در فاس به چاپ رسیده، نقل کرده است. ۴ - فهرست منابع(۱) ابن ابی زرع، علی، الانیس المطرب، رباط، ۱۹۷۲م. (۲) ابن زیات، یوسف، التشوف الی رجال التصوف، به کوشش آدولف فور، رباط، ۱۹۵۸م. (۳) ابن مریم، محمد، البستان، به کوشش محمد بن ابی شنب، الجزایر، ۱۳۲۶ق/۱۹۰۸م. (۴) باباتنبکتی، احمد، «ذیل الابتهاج» در حاشیه الدیباج المذهب ابن فرحون، قاهره، ۱۳۵۱ق. (۵) بغدادی، ایضاح. (۶) بغدادی، هدیه. (۷) حاجی خلیفه، کشف. (۸) سیوطی، بغیة الوعاة، قاهره، ۱۳۲۶ق. (۹) فور، آدولف، مقدمه بر التشوف (نک: ابن زیات در همین مآخذ). (۱۰) فیروزآبادی، محمد، البُلغة، به کوشش محمد مصری، دمشق، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م. (۱۱) مقری تلمسانی، احمد، نفح الطیب، به کوشش یوسف الشیخ محمد بقاعی، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م. (۱۲) ناصری، احمد، الاستقصا، به کوشش جعفر و محمد ناصری، دارالبیضاء، ۱۹۵۴م. (۱۳) یاقوت، بلدان. ۵ - پانویس
۶ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن زیات، ابو حجاج»، ج۳، ص۱۲۷۸. |